|
We reden dwars door de stad tot aan de grens. Daar stond een grote fabriek met een stuk of vier gebouwen links en recht van de weg. Aan dit fabrieksterrein grenzend stonden vier barakken waarvan er een apart stond langs de kant van de weg. Die barak stond vrij en de rest bevonden zich achter hoge hekken en een stuk van de weg af. Bij die ene barak werden we uitgeladen. Een in uniform geklede Duitser, geen militair stondkennelijk op ons te wachten en heette ons, hoe vriendelijk toch, hartelijk welkom. Hij sprak namens het bedrijf waar wij tewerk gesteld zouden worden "Aluminiumwerke Göttingen". Hij legde ons uit dat we over de barak verdeeld werden en dat we op het bedrijf naast ons werden tewerkgesteld. In een van de kamers van die barak lagen strozakken en balen stro om die zakken mee te vullen. Hij raadde ons aan om ze zo vol mogelijk te vullen omdat je anders binnen een paar nachten op de planken zou liggen.
In iedere kamer, er waren er vijf, werden twaalf jongens ondergebracht op zes stapelbedden, twee hoog dus. Op de heenreis hadden zich al groepjes gevormd en die zochten elkaar nu ook weer op. Ik kwam bij een drietal Alkmaarers een paar uit Egmond, een jongen uit Bussem, een Jutter en nog een paar waarvan ik de naam en herkomst niet meer weet. Vrijwel meteen bleek dat we het goed met elkaar konden vinden. Geen grote bekken of opscheppers maar jongens die vast ban plan waren er het beste van te maken en in ieder geval zouden proberen er ongeschonden, in de ruimste zinvan af te komen.
Ik zocht een benedenbed uit. Twee dekens en een hoofdkussen voor ieder bed, alles gevuld met stro (het hoofdkussen en het matras dus). De eerste nacht kwam er, van slapen natuurlijk niet veel. De matras en het hoofdkussen waren keihard en het stro prikte in je lijf en in je gezicht. Bovendien was je met je gedachten natuurlijk heel ergens anders, ver weg.
De volgende morgen gingen we met z'n allen, onder leiding ding van de lagerfuhrer, zo heette die vent, naar de fabriek een tweehonderd meter lopen. Daar werden we opgewacht door een paar functionarissen van het bedrijf die de lijst met namen met ons doornam. Hoe hij aan die lijst kwam is me nooit duidelijk geworden, of ik weet het nu niet meer hoe dat toen is gegaan. Zij eerste vraag was of er onder ons ook elektriciens waren. Twee van de jongens waaronder mijn persoontje, deden een stap naar voren. Ik bleef tenslotte het liefst in mijn eigen vak werkzaam. Hij had er maar een nodig en ik greep ernaast. De rest werd in groepjes gesplitste ik werd met nog een jongen uit Den Helder, Johan, naar de automatendraaierij gebracht. Een immens grote hal waar die draaierij een onderdeel van was. Ik stapte die hal binnen en een ontzettend lawaai van draaiende machines kwam als een lawine, over me heen. Na vijf minuten was ik bang dat ik hier in die hal een gehoorbeschadiging op zou lopen maar dat bleek een kwestie van wennen te zijn. Na twee dagen converseerde ik al zonder te schreeuwen.
Ik werd aan een draadtapmachine geplaatst en moest draad tappen in moeren die je zelf onder de tap moest leggen. Dan trok je aan een touwtje wat weer aan een handel zat vastgeknoopt. Dat touwtje was er alleen maar voor dat je je hand niet zo hoog hoefde op ti tillen. Een trek aan het touw en de machine deed de rest. Waar ik op moest letten was dat er voortdurend een dun straaltje olie op de tap liep anders verbrandde dat ding. Nu kwam er een gave draad in de moeren en dat werd doorlopend gecontroleerd door een opzichter. Een werkje dus waarbij je gedachten kon laten gaan. Na een paar dagen merkte ik dat dit niets voor mij was. Ik was veel te veel met mijn gedachten bij thuis en' ik voelde dat ik begon te piekeren. Mijn opzichter was een sympathiek man die als een normaap mens reageerde en ons, we zaten met z'n vieren op een rij, elk aan een eigen machine, niet opjoeg. Af en toe maakte hij een praatje met me omdat ik vrij goed Duits sprak en na drie dagen gaf ik te kennen dat dit werk niets voor mij was, of hij geen ander werk voor mij wist. De volgende dag werd ik aan automatische draaibanken geplaatst die vrijwel naast die tapmachines stonden. Daar was weer een andere Duitser opzichter bij. Ook dat was weer een aardige man, geen Duitser zoals wij ons die voorstelden, geen mof dus.
Het werk aan die banken beviel me veel beter. Ik zat niet steeds op een vaste plek. Je moest op meer dingen letten en je had dus geen gelegenheid om aan thuis te denken.
Alumuniumwerke Göttingen Werkzeugbau, ca. 1930.
Ik merkte al snel dat er een mengelmoes van mensen werkten overal vandaan gesleept en allemaal gedwongen. Natuur Duitsers die meestal de leiding hadden. Dan waren er tamelijk veel Russen, Nederlanders natuurlijk, een paar Belgen, een Fransman en twee Turken. Die fransman had enorme platvoeten Ik bedoel niet groot maar enorm plat. Hij bewoog zich voort als een eend. Ik heb hem een keer tijdens een wasbeurt gezien Zijn hele voetzool raakte de grond. Dat er turken waren ontdekte ik als bij toeval, maar daarover later meer.
Zoals gezegd, het werk aan die draaibanken beviel me beter Ik moest op drie draaibanken tegelijk passen, ervoor zorgen dat er steeds materiaal in de machines zat om de aluminium moeren van te kunnen draaien erop letten dat er steeds een straalde smeermiddel op het werkstuk liep en er op letten dat de moeren aan de voorgeschreven maten voldeden. Daarvoor gebruikte ik een mal geen schuifmaat of iets dergelijks. Natuurlijk was er weer een opzichter, einrichter heette zo'n functionaris. Bart controleerde geregeld ook of de moeren goed waren In dien nodig sleep hij de beitels en stelde ze bij. Daarboven stond dan weer iemand die in een witte jas de hele hal rondliep en af en toe steekproeven deed. Die liep daar rond als een paradijsvis in een school stekeltjes en wisselde zeker met de Niet-Duitsers geen woord. Een arrogante vent, een mof dus.
Natuurlijk had ik de eerste gelegenheid aangegrepen een brief naar mijn ouders te schrijven. Ik had een schrijfblok enveloppen en een stuk schrijfgereedschap meegenomen. Gelukkig was mijn eerste brief geruststellend was ik was op een goede plek terechtgekomen. Op mijn rit door de stad had ik de conclusie al getrokken deze stad had weinig te lijden van de oorlog. In het begin begreep ik dat niet, maar daar kwam ik toch al vrij snel achter. In Göttingen was een enorm complex ziekenhuizen, wel een paar kilometer in het vierkant.
Klinikkomplex Göttingen, Goßlerstraße.
Verder was er een grote universiteit waar artsen werden opgeleid en waren er gebouwen waar militaire oorlogsslachtoffers werden verpleegd. Daarom was het in Göttingen zo rustig en werd alles zo goed bijgehouden in de parken. Alles om het de soldaten te veraangenamen. Allemaal een misleidende politiek van Adolf Hitler. Het is een eigennaam, daarom schrijf ik het met een hoofdletter en nergens anders om. Verder was er weieg industrie in de stad en onze fabriek was naar mijn idee ook niet zo belangrijk voor de oorlogsindustrie.
Luftbild des idyllischen Göttingen, Innenstadt mit Johanniskirche.
In die hal waar ik werkte werden moeren gedraaid, aluminium en stalen moeren. In de hal naast de onze sneden ze stalen platen in repen. Waar die later naartoe gingen heb ik nooit gezien. Ik kwam eigenlijk nooit in een andere hal dan die waarin ik werkte dus weet ik ook niet wat ze nog meer maakten bij Aluminium Werke. Om zomaar ergens naar binnen te stappen deed je niet en het interesseerde mij ook niet. Ik had redelijk werk waar ik alleen dikke enkels van kreeg in het begin. Na een paar weken merkte ik dat ik rustig af en toe kon gaan zitten. Mijn opzichter aart zei daar niets van. Meestal maakte ik een praatje met mijn vroegere buurman aan de draadtapper. Dat was een Aziaat en kwam uit de Krim of; zoiets en huisde in een van de-barakken achter de trekken. Daar zaten uitsluitend Russen, krijgsgevangenen en dan hoofdzakelijk militairen. Die jongens kwamen niet van het terrein af. Om hun barakken waren dubbele herken geplaatst en als ze naar de fabriek gingen of weer terug naar de barak werden ze dmor Duitse soldaten begeleid. Of er constant bewaking was weet ik niet maar ik neem aan van wel.
Die Rus, Ordio heette hij, was dus mijn exboormaatje. Met handen en voeten en heel weinig duiten nog minder Russisch wisten we toch aardig met elkaar te converseren. Hij was een bange man die altijd iets schrokkerigs over hem had, hoewel dat bij zijn opzichter niet nodig was. Die opzichter had iets over hem van, van mij hoeft het niet meer zo-nodig. Ik zat liever ergens anders van mij kunnen ze de pot op. Van hem was geen gevaar te duchten. Ook van mijn opzichter Bart hoefden we niet bang te zijn. Ordio was zeker tegen de vijftig en ik vond het een zielige man die alles maar liet komen zoals het kwam. Af en toe leek het wel of alle zin om te leven ven bij hem verdwenen was. Als we met elkaar stonden te praatten ging hij gewoon door met tappen maar hij vond het fijn als ik me met hem bemoeide.
Hij leek me altijd moe. Vaak viel hij in slaap achter zijn tapmachine. Dan zakte hij met zijn hoofd voorover tegen de machine maar dat kon geen kwaad. Zijn opzichter of ik schudde hem dan wakker en dan ging het weer een tijdje goed. Soms liep de tap vast en dan zaten er een paar moeren tegelijk op. Met een berustend gebaar haalde de opzichter de moeren er dan weer af en dan kon Ordio weer verder met zijn klus.
Dat ik hem wakker maakte was meer uit lijfsbehoud voor hem. De eerder omschreven paradijsvis was ,een hufter al zei hij niet veel. Als hij Ordio slapende aantrof gaf hij hem een dreun in zijn rug zodat hij bijna van zijn kruk afdonderde. Als in een stilzwijgende overeenkomst pasten de opzichter en ik op Ordio dat hij niet inslaap viel. Later wist ik daar wat aan te doen en daar was Ordio mij zeer dankbaar voor.
De eerste weken gingen als in een roes voorbij. Ik moest ,aan veel dingen wennen, aan het werk, aan het eten en vooral aan het slapen met twaalf jongens op een kamer. We hadden niet dezelfde werktijden maar die waren over drie ploegen verdeeld en dan over verschillende afdelingen. Als de een in bed kroop ging de ander net naar zijn werk. Je moest je vooral aan elkaar aanpassen en dat ging ons wonderwel goed af. Het leek wel of we er allemaal van doordrongen waren dat een goede verstandhouding een groots factor was voor deze periode te overleven. Het klinkt misschien wel wat zwaar maar het was wel zo. Oorlogsgevaar hadden we niet te duchten realiseerden we ons al heel snel. Göttingen was een enclave in een land in oorlog. Vijandelijke vliegtuigen, vliegtuigen die de vijand waren van de Duitsers natuurlijk vlogen wel over en dan werd er alarm gegeven. Er waren twee soorten alarm, vliegeralarm en bomalarm. In beide gevallen moest er worden geschuild als we aan het werk waren. Onder een van de hallen vlak bij de onze was een grote en goede schuilkelder .en daar moest iedereen dan in, ook de Russen. Dan werden alle machines stil gezet en dan werd het opeens doodstil in zo'n hal. In de kelder werden de bokken van de geiten gescheiden. Een ruimte was alleen bestemd voor Russen. Dat stond op een groot bord boven de- ingang van die afdeling. De rest was bestemd voor Duitsers en voor de rest van de dwangarbeiders. Wij mochten dus bij de Duitsers zitten. Dat scheen een hele eer te zijn, hoewel ik dat nooit zo heb aangevoeld. Ik ken heel andere blijken van waardering.
Vaak wipte ik bij de Russen naar binnen door Ordio of een van de andere Russen bij mij uit de hal daartoe uitgenodigd Dan kletsten ze over mij en uit hun gebaren op te maken alleen maar waarderend. Niet om daarvoor op mijn borst te slaan, maar we waren tenslotte allemaal lotgenoten.
Twee weken na mijn eerste brief naar huis kreeg ik al antwoord van mijn ouders. Bij mijn moeder was er een groot deel van de last weggevallen, ik zat redelijk goed. Natuurlijk misten we elkaar en dat was wederzijds. Gelukkig liet zij zich in haar briefen nooit in zulke bewoordingen uit maar ik kon het tussen de regels lezen. Mijn brieven schreef ik altijd zo opgewekt mogelijk hoewel mij dat af en toe wel moeite kostte. Ik kon toch moeilijk schrijven dat ik het daar vreselijk vond. Dat ik verlangde naar mijn eigen kamer, naar een schoon bed, naar een moment van must jezelf terug te kunnen trekken en niet steeds met anderen om je heen te zitten. Aanpassen aan de omstandigheden was een eerste vereiste. Ik ik had beloofd gezworen terug te zullen keren en daar kon je zelf veel aan doen al klinkt dat vreemd. Ach, hoelang kon die oorlog nu nog duren? Met een maand of wat gingen we immers weer naar huis. Werkelijk zo dachten we allemaal. Dan had de Duitse oorlogsmachine opgehouden met draaien. Wat een geluk dat we toen nog niet konden weten dat we twee jaar moesten wachten eer we weer naar huis konden. Anders was het zeker met een paar van ons niet goed gegaan, alleen om die reden al. Nu maakten wij er met z'n allen van wat ervan te maken was en dat was nog vrij veel.
Midden in de kamer stond een groot fornuis wat diende voor warmte en je kon er op koken. Niemand van ons had ooit gekookt, ja een eitje maar aardappelen en groenten en vlees braden nee natuurlijk. De wonderlijkste maaltijden werden er gewrocht en die wist dat en de ander weer wat anders en dus was dat wat er werd bereid nog te eten ook.
We kregen als "Ausländische Zivilarbeiter" (zivil betekend burger) elke week een levensmiddellenkaart met bonnen. Daar konden we eten voor kopen van brood tot warm en alles wat daarbij paste. Alles mondjesmaat maar voldoende. Die kaart werd ons, dacht ik, door de portier verstrekt. Daar moest je je steeds melden als je met werken begon en ook weer afmelden als je vertrok. Als je dan je nummer noemde gaf hij je een penning en die moest je dan aan het eind van je periode weer inleveren. Ik had nummer zevenhonderdtien. De tijden noteerde hij op een persoonskaart en dan op de minuut nauwkeurig. Een belangrijke functie dus en een man waar je rekening mee moes houden, Als een generaal keek hij vanuit zijn portiersloge op je neer. Om indruk te maken op een ander moet je altijd zorgen dat je hoger staat opgesteld. dan de ander dat maakt indruk. Ik heb nooit begrepen waarom.
Die bonnen voor levensmiddelen waren wel voldoende maar je moest toch met overleg te werk gaan anders zat je op de helft van do week zonder margarine. Van een ander lenen was er niet bij wat je had zelf net voldoende. Er waren jongens bij die dat regelmatig overkwam.
Als het met mijn werktijden zo uitkwam at ik op de fabriek en dat gebeurde nogal eens. Daarvoor kocht je dan bonnen in de kantine en daar leverde je dan ook weer bonnen voor in vijftig gram vlees en tien gram margarine per dag en dan nog vijfenzeventig pfennig per maaltijd kostte dat dan. Als je geluk had en het betaalbonnetje vergat af te geven at je twee keer heel behoorlijk. Dat het alleen maar maagvulling was is hier het bewijs van.
Natuurlijk maakte ik hier gebruik van. Als de dienst het niet toeliet kookte ik zelf. Dan stond je met een paar man tegelijk te koken meestal eenpansmaaltijden natuurlijk. Lux eten daar had je geen zin in en er waren meer klanten om te koken.
Wat dat betreft hadden de Russen het veel slechter. Die mochten de hal niet uit. Hun eten werd gebracht in een grote ketel en dan werd hun gamel volgeschept met iets wat op eten leek. Ik denk dat het alleen maar warm was, anders niet. Ik heb een paar keer in Ordio's keteltje gekeken. Heldere soep waarin je de bodem zag en je de pareltjes vet en de sliertjes vermicelli kon tellen. Hij heeft mij een keer zijn benen laten zien, een duidelijk beeld van honger-oedeem. De putten in zijn been gedrukt kwamen heel langzaam weer naar boven.
De weken gingen zomaar voorbij zonder dat je je het bewust was. Eens in de vier weken had ik een weekeind. vrij. Dan kwam ik 's avonds even na tien uur in de barak en dan moest ik maandags om zes uur morgens weer beginnen. Ik had dan dus twee volle dagen vrij en als het mooi weer was maakte ik daar gebruik van en ging wandelen. Een enkele keer met andere jongens maar meestal alleen. Tenminste als ik de stad niet in wilde. Gingen we naar onze stamkroeg, we hadden er driedan gingen we samen. We hadden dan de keuze tussen Stadtschanke Kellers Bierstube en nog een naamloze waar we Glühwein dronken. Er waren twee bioscopen, Centraal Theater en Capitool. Heinz Ruhman en meer van die bekende sterren waren veel te zien. Natuurlijk ook veel, heel veel oorlogsnieuws. Het was een en al propaganda. Ze behaalde de een overwinning na de ander, je werd er beroerd van en toch realiseerde ik mij dat het geschreeuw groter was dan het succes. Maar liet duurde alleen maar zolang, zo vreselijk lang.
|
Deutsche Übersetzung
